NHÃ NHẠC CUNG ĐÌNH HUẾ: TINH HOA ÂM NHẠC HOÀNG GIA VIỆT

Giới thiệu

Nhã Nhạc Cung Đình Huế - một kiệt tác âm nhạc hoàng gia của Việt Nam - đã được UNESCO vinh danh là Kiệt tác Di sản Văn hóa Phi vật thể của Nhân loại vào ngày 7/11/2003, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong việc công nhận giá trị văn hóa đặc sắc của Việt Nam trên trường quốc tế. Đây không đơn thuần là một loại hình âm nhạc giải trí thông thường, mà còn là biểu tượng quyền uy, triết lý trị quốc và tinh thần dân tộc dưới thời nhà Nguyễn (1802-1945). 

Theo đánh giá của UNESCO, "trong các thể loại âm nhạc cung đình châu Á, Nhã nhạc cung đình Huế là di sản văn hóa duy nhất còn bảo tồn được tính nguyên vẹn, không bị ảnh hưởng của các yếu tố hiện đại". Điều này khẳng định vị thế đặc biệt của Nhã nhạc trong kho tàng di sản văn hóa thế giới. Ngày nay, Nhã nhạc trở thành cầu nối vững chắc giữa quá khứ huy hoàng và hiện tại, phản ánh tầm vóc văn hóa Việt Nam qua những thanh âm trang trọng, uy nghi đầy sức sống.

nhLịch sử hình thành: Từ cung đình đến di sản toàn cầu

1. Tiền thân và bối cảnh ra đời

Nhã nhạc cung đình Huế không phải là sự sáng tạo đột ngột mà là kết quả của quá trình kế thừa và phát triển lâu dài. Từ thế kỷ XIII đến XVIII, dòng nhạc này đã tiếp thu tinh hoa từ truyền thống âm nhạc cung đình Thăng Long dưới các triều đại Lý, Trần, Lê, đồng thời hấp thụ những yếu tố đặc sắc từ nền âm nhạc Champa và ảnh hưởng từ Trung Hoa.

Năm 1802, khi vua Gia Long thống nhất đất nước và định đô tại Huế, nhà vua đã chú trọng xây dựng một hệ thống lễ nhạc bài bản để củng cố quyền lực triều Nguyễn. Nhã nhạc được coi là biểu tượng cho vương quyền, thể hiện sự trường tồn và hưng thịnh của triều đại. Chính vì vậy, dòng nhạc này được các vị vua triều Nguyễn đặc biệt coi trọng và phát triển.

2. Thời kỳ hoàng kim (1802-1885)

Dưới triều Nguyễn, Nhã nhạc cung đình Huế đạt đến đỉnh cao phát triển với quy mô hoành tráng gồm 6 dàn nhạc chuyên biệt và hơn 100 nhạc công, phục vụ cho các nghi lễ quốc gia quan trọng. Các dàn nhạc cung đình triều Nguyễn được phân loại thành nhiều loại với biên chế khác nhau nhằm phục vụ các nghi lễ và nhu cầu giải trí trong cung, bao gồm: Nhã nhạc, Huyền nhạc, Ti xướng, Đại nhạc, Tiểu nhạc, và Thanh nhạc.

Nhã nhạc được phân chia thành các thể loại chính:

• Đại nhạc: Được sử dụng trong các lễ tế trời đất, lễ đăng quang với các nhạc cụ đặc trưng như trống đồng, kèn bầu.

• Tiểu nhạc: Thường biểu diễn tại các yến tiệc hoàng gia với các nhạc cụ nhẹ nhàng hơn như sáo, đàn tỳ bà.

• Nhạc lễ Phật giáo: Kết hợp chuông mõ, khánh đá tại các nghi lễ tôn giáo, đặc biệt tại chùa Thiên Mụ. 

  

3. Giai đoạn suy tàn và hồi sinh

Từ năm 1885 đến 1945, dưới ảnh hưởng của chính sách thuộc địa Pháp, Nhã nhạc cung đình Huế dần mai một. Nhiều nhạc công không còn được triều đình bảo trợ, các nghi lễ lớn không còn được tổ chức thường xuyên, khiến cho dòng nhạc này đứng trước nguy cơ thất truyền.

Tuy nhiên, từ những năm 1990 đến nay, Nhã nhạc đã được phục dựng thành công nhờ nỗ lực không ngừng của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế và sự hỗ trợ từ UNESCO. Năm 2003 đánh dấu bước ngoặt quan trọng khi Nhã nhạc cung đình Huế được UNESCO công nhận là "Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể nhân loại", mở ra cơ hội mới cho việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản âm nhạc độc đáo này.

Giá trị văn hóa đặc sắc

1. Nghệ thuật biểu diễn độc đáo

Nhã nhạc cung đình Huế là một loại hình nghệ thuật tổng hợp, bao gồm âm nhạc, múa, trang phục và nghi lễ. Các nhạc cụ trong dàn nhạc Nhã nhạc được chia thành 3 nhóm chính: nhạc cụ hơi (kèn, sáo), nhạc cụ dây (đàn nguyệt, đàn nhị), và nhạc cụ gõ (trống, phách). Mỗi buổi biểu diễn thường gồm 10-15 khúc nhạc, với sự kết hợp nhịp điệu nhanh-chậm-nhanh tạo nên sự hài hòa và cân đối.

Trang phục biểu diễn Nhã nhạc cũng mang tính quy chuẩn cao: nam nhạc công mặc áo dài the đen, đội khăn xếp; nữ nhạc công mặc áo dài truyền thống với màu sắc trang nhã. Điều này không chỉ tạo nên vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn thể hiện tính trang nghiêm, chuẩn mực của âm nhạc cung đình.

2. Triết lý âm dương - ngũ hành

Một trong những giá trị nổi bật của Nhã nhạc cung đình Huế là việc được xây dựng trên nền tảng triết lý âm dương và ngũ hành. Mỗi nhạc cụ, mỗi tiết nhạc đều được chọn lọc kỹ lưỡng để đạt sự cân bằng tuyệt đối giữa các yếu tố thiên nhiên và xã hội.

Âm thanh trong Nhã nhạc phối hợp 5 nốt nhạc (ngũ cung) tương ứng với kim-mộc-thủy-hỏa-thổ, tạo nên sự hài hòa theo quan niệm vũ trụ quan phương Đông. Đội hình biểu diễn thường gồm 8-12 người, tạo thành thế "long-ly-quy-phượng", biểu trưng cho sự cân bằng và hòa hợp của vũ trụ.

Hầu hết các bài bản Nhã nhạc Huế sử dụng hơi Bắc - một loại hơi nhạc thể hiện sự trang trọng đặc trưng của thể loại âm nhạc nghi lễ cung đình, phản ánh tính chất uy nghiêm, tôn quý của hoàng gia.

3. Công cụ giáo dục đạo đức

Nhã nhạc không chỉ là nghệ thuật âm nhạc thuần túy mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục đạo đức. Ca từ trong Nhã nhạc thường được trích từ các tác phẩm kinh điển như Kinh Thi, Luận Ngữ, đề cao các giá trị nhân nghĩa, trung hiếu theo tư tưởng Nho giáo.

Các bài bản như "Văn Thiên Tường" ca ngợi lòng yêu nước, "Tụng Đức" tôn vinh đức hạnh của vua chúa, góp phần truyền tải những giá trị đạo đức truyền thống và củng cố hệ tư tưởng chính thống của triều đình. Theo GS Trần Văn Khê, giá trị độc đáo của Nhã nhạc cung đình Huế còn ở chỗ: "chẳng có bộ môn âm nhạc nào được ghi vào sử sách Việt Nam từ xưa đến giờ, trải qua bao nhiêu thăng trầm của các triều đại, biến cố trong đất nước, vẫn còn lưu lại" như Nhã nhạc.

Nhã Nhạc trong đời sống đương đại

1. Bảo tồn và phát huy

Sau khi được UNESCO công nhận, công tác bảo tồn và phát huy giá trị Nhã nhạc cung đình Huế được đẩy mạnh với nhiều hoạt động đa dạng. Huế Festival là sự kiện văn hóa lớn được tổ chức 2 năm một lần, trong đó việc tái hiện các nghi lễ cung đình với Nhã nhạc là điểm nhấn đặc sắc, thu hút hàng nghìn du khách trong và ngoài nước.

Công tác đào tạo cũng được chú trọng với các lớp truyền dạy Nhã nhạc tại Học viện Âm nhạc Huế và làng nghề truyền thống Phước Tích. Những nỗ lực này không chỉ góp phần bảo tồn di sản quý giá mà còn tạo điều kiện để thế hệ trẻ tiếp cận và yêu thích loại hình nghệ thuật truyền thống này

Lễ đón bằng công nhận Nhã nhạc cung đình Huế là di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu nhân loại đã được tổ chức long trọng, đánh dấu sự ghi nhận quốc tế đối với giá trị văn hóa đặc sắc của Việt Nam. Từ đó, nhiều chương trình nghiên cứu, bảo tồn và phát huy di sản này đã được triển khai một cách bài bản và hiệu quả.

2. Trải nghiệm dành cho du khách

Hiện nay, du khách đến Huế có nhiều cơ hội để thưởng thức Nhã nhạc cung đình tại các địa điểm văn hóa nổi tiếng. Đại Nội Huế là nơi tổ chức các buổi biểu diễn hàng ngày tại điện Thái Hòa, tái hiện không gian âm nhạc hoàng gia xưa.

Nhà hát Duyệt Thị Đường - nơi vua chúa triều Nguyễn từng thưởng thức nghệ thuật - hiện cũng tổ chức các chương trình biểu diễn đặc sắc vào các khung giờ 10h và 15h hàng ngày. Chi phí tham khảo cho các buổi biểu diễn này dao động từ 100.000 đến 200.000 VND/vé, tùy theo chương trình và địa điểm.

Ngoài ra, du khách còn có thể tìm hiểu sâu hơn về Nhã nhạc cung đình Huế thông qua các triển lãm, bảo tàng và các hoạt động trải nghiệm văn hóa được tổ chức thường xuyên tại Cố đô Huế.

Kết luận

Nhã nhạc Cung Đình Huế không chỉ là di sản âm nhạc mà còn là "bảo tàng sống" lưu giữ hồn cốt văn hóa Việt. Mỗi khúc nhạc, điệu múa đều ẩn chứa triết lý nhân sinh sâu sắc, phản ánh tinh thần hòa hợp giữa con người và vũ trụ theo quan niệm truyền thống phương Đông.

Theo UNESCO, Nhã nhạc cung đình Huế là "di sản văn hóa duy nhất còn bảo tồn được tính nguyên vẹn, không bị ảnh hưởng của các yếu tố hiện đại" trong các thể loại âm nhạc cung đình châu Á. Điều này khẳng định giá trị đặc biệt và tầm quan trọng của Nhã nhạc trong kho tàng di sản văn hóa thế giới.

Để cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp này, du khách nên đến Huế - nơi âm thanh hoàng gia vẫn vang vọng giữa lòng di sản thế giới. Trải nghiệm Nhã nhạc cung đình Huế không chỉ là cơ hội thưởng thức nghệ thuật mà còn là hành trình khám phá chiều sâu văn hóa và lịch sử Việt Nam qua ngôn ngữ âm nhạc đặc sắc.

📌 Lưu ý: Các chương trình biểu diễn có thể thay đổi tùy mùa. Du khách nên liên hệ Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế để cập nhật lịch trình chính xác.